تاریخچه ی فرش دستباف

*اساطیر و داستانهای تاریخی*

فرش ایران عمری به درازی تاریخ هنر و فرهنگ ایرانی دارد. شناخت جهانیان از قالی ایران و ستودن آن، ناشی از تلاش و شوریدگی مردمانی است که ذوق هنری را با جاذبه های پر رمز و راز هنر ملی درآمیختند. در این عرصه پر ثمر، مردم ایران زمین علاوه بر تدارک زیراندازی پر نقش و نگار- که نشان از زندگی آنان دارد - به لطافتی نرم و پاک، دست یافتند و در صحن و ساحت بساط (=فرش)، منزل گزیدند. حدیث فرش ایران، حدیث عاشقان ناشناخته ای است که هنر خود را که تنها خودشان به مفهوم آن آشنا هستند، با پیچیدگی و تکرار مظاهر نقش و رنگ معنی داده اند. در فروتنی و اخلاص هنرمندان فرش ایران، گفتنی است آنان در طول دوره های تاریخی، حتی از به جا گذاشتن نام و نشان و زمان خویش بر روی آفریده خود پرهیز داشته اند. فرش ایران با چنین محک تاریخی و درونمایه معرفتی در گستره زمان که کسی نقطه آغازین آن را نمی داند، متولد می شود.
در تاریخ پر فراز و نشیب ایران، بخشی از سرگذشت زندگی ما ایرانیان، در اساطیر افسانه ها و داستانهای تاریخی سیر می کند. حکیم ابوالقاسم فردوسی در ابتدای شاهنامه، درباره تاریخچه «گستردنی» و «رشتن» در ایران به «تهمورث دیوبند» (پسر هوشنگ ازسلسله پیشدادیان) اشاره دارد:

پس، از پشت میش و بره، پشم و موی
برید و به رشتن نهادند روی

به کوشش از آن کرد پوشش به جای
به گستردنی بود همو رهنمای
و به این ترتیب گستردنی، در دوره ای پیش از تاریخ، در زندگی ایرانیان حضور می یابد.

دوران باستان (هخامنشیان 559-321 ق.م): همزمان با کشف قالی پازیریک (Pazyryk): واقع در دامنه های جنوبی جبال آلتای سیبری در سال 1949 میلادی توسط سرکی رودنکو (Rudenko) باستان شناس نامدار روس، و انتشار کتاب معروفش - تاریخ فرش گره خورده پرزدار به ویژه، فرش ایران ورق می خورد. همراه با جریانهای سیاسی - فرهنگی ضد ایرانی، گرچه عده ای فرصت یافتند تا برخی از آثار تمدن ایران باستان را به سرزمینهای دیگر نسبت دهند ولی ویژگیهای این قالی ایرانی و این کشف دوران ساز به قدری روشن و آشکار است که جای تردید و ابهامی باقی نمی گذارد. با این کشف، پیشینه فرشبافی از نظر اسلوب بافت (گره بافته پرزدار) به بیش از 2500 سال پیش می رسد. رودنکو در چندین جای کتاب به ایرانی بودن این فرش اشاره دارد: «... شیوه گره زدن دم اسبها و کاکل آنها شبیه ایرانیان است... و نقش گوزنها از تیره گوزن زرد خالدار ایرانی است ... وصف مردانی که به همراه چارپایان از پی یکدیگر می آیند، نمایانگر شیوه های هخامنشی و آشوری است.»
بدین ترتیب جای هیچ تردیدی باقی نمی ماند که فرش دستباف به شیوه امروزی که اکنون در خانه ها از آن استفاده می شود، حداقل قدمتی 2500 ساله دارد. از طرف دیگر اگر چنین فرشی در 25 قرن پیش با آن اسلوب پیشرفته و به کمال رسیده وجود داشته، به یقین باید پذیرفت که این اسلوبِ کمال یافته، چند قرن سنت قالی بافی را پشت سر گذارده تا به این درجه از تکامل رسیده است. بنابراین تاریخ فرش دستباف کمتر از سه هزار سال قبل نمی تواند باشد.

دوره ساسانیان (226م - 652 م/31 هـ): از این دوره، نمونه ای از بافت فرش که تا به حال باقی مانده باشد، در دست نیست. از فرش «بهار خسرو» در زمان ساسانیان که آن را با قالی «بهارستان» یکی می دانند، جز اوصافی در برخی از نوشته های قدیمی، اثری باقی نمانده است. در تاریخ طبری (حدود 226-310 هـ.ق) چنین می آید: «بساطی (فرشی) یافتند از دیبا، شصت ارش، اندر شصت ارش...» 

" 1 ".ابوعلی مسکویه (320-421 ق) درباره این فرش در تجارب الامم نوشته است:
....»شصت گز در شصت گز به گستره یک گریب 

" 2 ". در نقش آن راهها می دیدی که از نگاره های گوناگون پدید شده بود و جویباری از گوهرها در بافت آن به کار برده بودند و دیری که در میانه به چشم می خورد. بر کناره های آن کشتزاری بود، سرسبز و پر گیاه. بر آن نگاره هایی کاشته بودند که در خور زمستان بود، آنگاه که گلها روند. هرگاه میگساری می خواستند، بر آن می نشستند و گفتی که در بوستان به بزم نشسته اند. زمینش زربفت بود و نقش آن از گوهرها که بر آن نشانیده بودند«
به هر حال فرش مذکور که گفته شده است، حدود 400 متر مربع مساحت داشت و مزین بود به انواع گوهرهای رنگارنگ از قبیل لعل، یاقوت، مروراید و سایر سنگهای قیمتی که از دوره ساسانیان یعنی 14 قرن پیش، تکامل هنر و صنعت فرش ایران را نشان می دهد.
دوران اسلامی  هر چند که نمونه های ویژه ای از فرش سده های نخستین دوران اسلامی هم اکنون در دست نیست؛ ولی به اعتبار نوشته هایی که در دست است؛ وجود فرش در آن موقع در ایران محقق است. محمدبن احمد مقدسی جهانگرد و جغرافیادان عرب (336-380ق) در کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم به رواج صنعت فرش در خوزستان اشاره دارد و بر «فرشهای خوب» و «عالی» در شوشتر، دارابجرد و فسا تأکید می کند. ابواسحاق ابراهیم بن محمد اصطخری در کتاب مسالک الممالک که از سده چهارم هجری خبر می دهد، نوشته است:

 «از جهرم افکندیهای نیکو خیزد و از غندجان ... بساطها و بردهای نیکو و... »

ابن حوقل در سفرنامه اش صوره الارض، بر فرشهای خوب دار ابگرد در فارس تأکید داشته و آن را با فرشهای مشهور طبری (طبرستانی) مقایسه می کند. مولف تاریخ سیستان نیز ضمن ذکر واقعه ای در سال 261 قمری، از یعقوب لیث و دسترسی او به گنجینه قلعه ابن واصل در خرمه فارس، گزارش داده است: «...ز آنجا همی درم و دینار و فرش و دیبا و سلاح قیمتی و اوانی [ظرفها] زرین و سیمین برگرفتند.» در کتاب زین الاخبار (تاریخ گردیزدی) مربوط به قرن پنجم قمری عباراتی آمده که چند نوع زیرانداز را برمی شمارد؛ مانند قالی، گلیم و محفوری که دست بافته ای است شبیه گلیم منسوب به شهر محفور؛ اما کتاب دیگری که مولف آن ناشناخته است و تا همین اواخر از وجود آن ا طلاعی در دست نبود، کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب است که مربوط به سال 372 ق است. در این کتاب از فرآورده هایی چون فرش، پلاس، گلیم، زیلو، بوریا، جوال، نمد و حصیر در شهرهای مختلف ایران نام برده شده است.از نحوه برشمردن و تمیز دادن نام هر نوع، حدس قریب به یقین می رود که مولف حتی به تفاوتهای ظاهری و ساختاری همه این زیراندازها آگاه بوده است. کتاب گرانقدر دیگر تاریخ بیهقی است (385-471ق) که ابوالفضل بیهقی مولف آن از جمله هدایایی که علی بن عیسی از خراسان برای هارون الرشید فرستاده است اشاره می کند: «... دویست خانه قالی بود. »
در قرن سوم هجری، لفظ قالی در نوشته ها و کتابها رایج شد. این واژه (با ضبط غالی هم آمده است). احمدبن یحیی بلاذری در کتاب فتوح البلدان که در قرن سوم هجری تألیف شده است، می نویسد: «چون ارمنیاغس پادشاه ارمنستان بمرد، زنش به پادشاهی رسید که او را قالی می نامیدند و همو شهر قالیقلا را ساخت و آن را قالی قاله نام کرد که معنی آن احسان قالی است.» دهخدا همین مطالب را زیر واژه قالی در لغت نامه از یاقوت حموی در «معجم البلدان» و حمدالله مستوفی در «نزهه القلوب» نقل می کند: «در قالی قلا فرش بافته می شود که آن ر ا قالی نامند و قالی نسبت اختصاری است به شهر قالی قلا و قالی قلا، شهری است در ارمنستان.... »
دوره تیموریان (771-911ق): دوره تیموریان عصر درخشان مینیاتور ایرانی است. در مینیاتورهای آن دوره، تصویرهایی از فرش دیده می شود. در یکی از نسخه های خطی کتاب نفیس خمسه نظامی (817-898ق) که در موزه کاخ گلستان نگهداری می شود، مینیاتورهایی که تصویرفرش در آنهاست، مشاهده می شود.
دوره صفویان (907-1135ق) : در دوران صفویه، اوج شکوه و اعجاب هنر قالی بافی ایران آغاز می شود. در این عصر، فرش بافی در شهرهای بزرگ به خصوص اصفهان و تبریز دایر می گردد. اکثر فرشهای نفیس در موزه های جهان که از استادی ایرانیان در نقش، رنگ و بافت نشان دارد، ثمره تلاش بافندگان و طراحان قالی ایران در این دوره است. ایران شناس شهیر پروفسور پوپ در کتاب نفیس خود علاوه بر تشریح هنر این دوران و طراحان این زمان، یادآور می شود که به دستور شاه عباس هر کانون بافت فرش باید فرش را به شیوه خود ببافد تا ویژگیهای اصالتی و هنری فرش حفظ شود. به روایتی، برخی از شاهان صفویه از جمله شاه تهماسب، خودشان در کار طراحی دست داشتند و قالیبافی در زمان او به بالاترین حد خود رسیده بود، در زمان شاه اسماعیل و شاه تهماسب، تبریز بزرگترین مرکز فرشبافی ایران بود. مراکز دیگر عبارت بودند از: کاشان، همدان، شوشتر و هرات. از جهانگردان خارجی مثل برادران شرلی، تاورنیه، شاردن و چند جهانگرد دیگر که در زمان صفویه به ایران سفر کرده اند، در نوشته های خود، با تأکید از فرشهای این زمان یاد می کنند. فرش تاریخی و مشهور اردبیل که زینت بخش موزه ویکتوریا و آلبرت لندن است، در سال 942 ق و در زمان شاه تهماسب بافته شده است. فرش شکارگاه در موزه پولدی پتسولی میلان در سال 929 ق در زمان شاه اسماعیل بافته شد که بعدها به این موزه ها انتقال یافت. عالی ترین قالیهای صفوی در موزه های بزرگ جهان و بعضی از مجموعه های خصوصی در خارج از کشور نگهداری می شوند. در موزه فرش ایران، موزه آستان قدس رضوی و موزه ملی ایران، تعدادی از بافته های نفیس دوران صفوی به نمایش گذاشته شده اند.

دوره قاجاریان : در دوره نادری و زندیه، فرشبافی به سبب اقتصاد ضعیف ایران، رونقی نداشت؛ ولی پس از پایان جنگهای ایران و روس و آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه، دوباره قالی بافی رونقی گرفت و عثمانی بازار خوبی برای فروش قالیهای ایران شد. در زمان ناصرالدین شاه تاریخ جدیدی برای قالیبافی ایران گشوده شد و تجارت فرش مهمترین فعالیت بازرگانی در ایران محسوب شد. در ایران برخی شرکتهای چند ملیتی پدید آمدند که کارشان خرید و فروش قالی ایران بود. در همین زمان بود که انواع تقلب های رایج در بافت قالی (بی گره بافی و جفتی بافی) و وفور رنگهای شیمیایی ارزان قیمت و فرّار (رنگهای آنیلینی معروف به جوهری) شروع شد که بعدها صدمه این بی آبرویی گریبان صنعت فرش ایران را رها نکرد.

منبع

کتاب فرش ایران نوشته فضل الله حشمتی رضوی، انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی, سال 1380.