نقشه بندی فرش دستباف

نقشه فرش علاوه بر این که از نظر هنری نمایانگر خط ها، نگاره ها و تصویر هاست، از دیدگاه مهندسی تولید هم به عنوان برنامه اجرایی بافت فرش و یا به عبارتی، طرح(پلان) کار به کار می رود. برای نقشه بندی دو نوع کار لازم است. ابتدا، محاسبه طول و عرض فرش و تعیین شمار چله هایی که در این عرض باید کشیده شود ضروری است، سپس باید کاغذ شطرنجی برای طراحی فرش تهیه شود. این کاغذ جدول بندی شده و هر مربع آن به ده خانه طولی و ده خانه عرضی تقسیم می شود که هر مربع کوچک علامت یک گره است.

به عبارت دیگر، خانه واحدی است برای اندازه گیری شمار گره هایی که بر تارها زده می شود. بعد از محاسبه خانه رج شمار قالی هم باید در نظر گرفته شود. بنابراین، براساس نوع بافت که متقارن( ترکی باف) یا غیر متقارن (فارسی باف) باشد، باید کاغذ های دلخواه که شطرنجی چاپ شده اند انتخاب شود. توضیح این که رج شمار قالی در نوع فارسی باف، 5/6 سانتیمتر و در نوع ترکی باف، 7 سانتیمتر محاسبه می شود. بعد از این محاسبه ها، عملیات نقشه کشی آغاز می گردد. مرحله اول، مدادی کردن طرح خطوط کلی بر روی کاغذ شطرنجی است. مرحله دوم، تصویر کشی و رسم کردن خط هایی است که در مداد زنی مشخص شده است. مرحله سوم، رنگ زنی نقش و نگاره هایی است که در نقشه طراحی شده است و مرحله چهارم، نقطه و نقطه چین کردن حدود و کناره های نگاره نقش شده بر روی کاغذ شطرنجی است. این نقطه ها در هر خانه شطرنجی نماینده یک گره است.

نقشه های فرش از جهات گونه گون شامل انواع زیر است:

- اندازه: قدی (1/2) ، ربعی (1/4) ، تمام (سراسری)

- سبک: سنگین، ساده، یک طرفه، واگیره (تکرار یک نگاره) ، شکسته (اشکال هندسی و زاویه دار)، گردان(خط های دورانی و قوسی شکل)

- رنگ: رنگی، سیاه قلم

- جغرافیایی: شهری، روستایی (نقشه های روستایی غالباً، ذهنی است)

- رسامی: دستی و رایانه ای

درباره نقشه رایانه ای که بیش از سه دهه از عمر آن نمی گذرد، گفتنی زیاد است. دستگاه تصویر بردار رایانه قادر است تصویرها را به اطلاعات قابل پردازش تبدیل نماید. در این نوع نقشه، براحتی می توان در خانه های شطرنجی، رج شمار فرش را نشاند یا به عبارتی، کیفیت بافت فرش را عوض کرد، در ثانی، تعویض رنگ ها و مقلوب کردن یا ترکیب رنگی با رنگ های دیگر، از امکاناتی است که رایانه در اختیار طراح فرش می گذارد.

بافت بافندگی، عمل اصلی و عنصر اساسی تولید فرش است. بافندگی با گره زنی مترادف است و گره زنی، یعنی بستن هزاران گره کوچک و بزرگ به وسیله خامه بر تارهای فرش.

معروف ترین گره های فرش عبارتند از:

- گره غیر متقارن (فارسی باف) ، یعنی بافتی که پس از گره زدن از دو سر خامه، یکی را کمتر و دیگری را بیشتر بکشند. به عبارت دیگر، این گره به دور یک تار می پیچد و سر دیگر آن از پشت و سر دیگر آن از پشت تار دومی به طور آزاد می گذرد. در واقع در گره فارسی، سر گره از طرفین یکی از تارها در می آید.

- گره متقارن (ترکی باف) یعنی بافتی که پس از بستن آن، دو سر خامه را به اندازه هم بکشند. در واقع، این گره روی دو تار زیر و رو به کار می رود و سر گره از وسط دو تار در می آید.

- گره جفتی و گره کمانه شیب که هر دو گره در شمار تقلب و کج روی های بافت است.

- گره های آویز، تک تاری، آزاد، دو رنگ، کمکی، مقلوب و مضاعف در شمار امور تزئینی و هنری است. به گره ترکی، گره قیورد و به گره فارسی، گره سنه هم گفته می شود اما به عقیده سیسیل ادواردز (قالی شناس انگلیسی)، دلایل کافی در دست نیست که گره های ترکی و فارسی را منسوب به مناطق قیورد و سنه بدانیم. این باور غلط است که اقوام ترک، گره ترکی و اقوام ایرانی، گره فارسی به کار برده اند. مهم ترین معیار در بافت قالی، رج شمار آن است و رج شمار عبارت است از شمار رج های بافته شده در یک گره (واحدی معادل 5/6 سانتیمتر یا ذرع و هر ذرع 104 سانتیمتر). رج شمار معرف کیفیت و ظرافت فرش است یعنی هر قدر که میزان رج شمار فرش بالا باشد، فرش ظریف تر است. در آذربایجان، به جای رج شمار، اصطلاح "قابال" که مساوی است با 14000 ریشه و در خراسان، اصطلاح "مُقاط" یا" مَقات" واحدی معادل 12000 گره به کار می رود.

منبع

کتاب فرش ایران نوشته فضل الله حشمتی رضوی، انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی, سال 1380.